ŞîRETNAME

13 Haziran 2014 Cuma

Ey kesê şehreza! Bizane. Dil asêgeha sirra ne

Dev jî deriyê dilan e. Devê xwe ji sirran  neveke ku

Tu nebê dîlê dilan e.

 Bederya der menfai bişûmarest

 Eger xahî selamet der kenarest

Berjewendiyê ji derya yê pirin bê goman

Ger ewlehiyê divê durnekeve ji kendavan

-GÛRK ZADE AQÎBET GÛRK ŞEWED.

-Benî âdem âzay yekdîgerînde

 Ki der âferînîş zî, yek gewherende

Zilmê li yên erdê neke,da ku yê li asîmana zilmê li te nekê.

Gusfend berayî çuban nîst

Belkî çuban berayi xizmetî îst

Ne durre ji şikandina bi kewir ji qîmêt di kevê

Ne kewîr bi şikandina durre buha dibê

Dengê dahola navvala ji dengê cêrê dagirtî gurtir e.

Ger kewir hemî şadil bane

Wê hestem di buhayê gewher de bane

Ger gewher bi kevê çiravê ji gewhere

Ger toz biçê asîmanan jî toz e

Gewher bi giraniya xwe binav dibe

Toz bi sivikbuna xwe difirê

Bi qasî kovanên me di xuyanka kal de jî bê canê me, bi qasî hêvîyên me ciwana dilê me.

Mirov tev ji axê ne û weger li axêye. Lo ma ey kesê şehreza! Li jiyane jî wekî axê be. Zani be tewazu mezinahiya herî  mezin e.

Raste ! elmas ji zêr buhatir e belê ne zêr e
belkî piling ji şêr bikêrhatîtir e. lê nav ne şêr e

Ji mezina hatiye gotin: ger durreyek bi kewirekî werê şikestin, ne durre ji buhayê xwe dikevê ne ji kewir buha dibê. Durre, durreye. Kewir ji kewir. Lewma ey kese şehreza ji gotinên nezane neşike. Bizane ne tu bi gotinên wan ji qîmet dikevê ne jî ev bi qîmet dibin. Li hember gotinên nezana giran be. Her weha ji mezina weha hatiye gotin: gewher ji giraniya xwe di çiravê de xerq dibê, toz ji sivikbuna xwe di bahozê de bilind dibê. Gotina ne gotî mîna tîra di kevanê de ye. Belkî jî şurê di kalan de ye. Guhdirêj û gotinkêm be. Ne bêje lê bibihîze. Gewherê zanetiyê kêmgotine. Wekî ku mezina gotiye : dengê dahola navvala ji cêrê dagirtî gurtir e. Car caran tê dîtyar bibê ku; poşîna nezanan ji ya zaneyan xweşiktir e. Qet jê tengezar ne be. Her weha; huner hemî ji destê rastê  bê jî, gustiliya zêr di destê çepê de ye. Tu guh neda xemla nezanan. Mezina weha gotiye “ gelek şah hene bi libsê gavana, gelek gavan hena bi libsê şehane” Ey kesê şehreza meyze bike Seydayê Xanî çi hikayet kiriye “Şah in em bi xef bi libsê dîba / Zahir ji xwe em bi palasî poş in.

Ey kesê zana û şehreza! qet nekeve tora nezanan. Gotinên te li cem wan a bêhûdene.  her weha ji zanayan weha hatiye bihîstin ;

“ Ger Qasre Kesra dibistan bikî

Fuzulî û Xanî lê mamosta bikî
            Kerê çil salî lê perwerda bikî
             Piştî çil salî İcazet zirin e…”

Ji pêşiyan weha hatiye çîrokkirin: rojekê çukek faqa nêçirvanekî. Li ber guranê çuk hate ziman. Got “ ya nêçîrvanê hêl ka bala xwe xweş bide min ez çendî çukek biçuk im tu dibînê. Bawer bike ji goştê min têrxwarina te tuneye. Tu biya min bikê min berde. Ezê bi hesabê ji goştê xwe zêdetir aqilekî bidim te” gotinên çuk bala nêçîrvan kişandin got gelo wê çi gotin çêbibê ji wî çukî? Li hevkirin neçîr û nêçîrvan. Çuk bi heva ket li ser çiqilê darê danî. Got “ ya nêçîrvanê hêl çima te ez berdam. Raste! Goştê min hindike lê belê bandor ne di hindik û gelek de ye. Zani be goştê min dermanê miriniyê. Dema ku çuk weha got nêçîrvan xwe zerkiriyê de. Çuk çiqilek din bi hewa ket û got “ ka bi sekine nêçîrvanê delal. Me li hev kiribu bi soz û peyman. Ezê bidim te yek aqilê buha giran. Eve şireta min li te; ger te girt bernede. Ger te berda duvnekeve” Her weha ji mezinan hatiye gotin: dil girtîgeha sirra ye. Dev jî deriyê dil e. Lo ma ey kesê şehreza devê xwe ne weke da ku sirra te ne revê. Ger sirra te reviya jî bi duvnekeve.

 Haveynê mirov axe. Wegera wan jî li axê ye. Lo ma ey kesê şehreza! Di jiyana xwe de wekî axê bê. Ya ku yek lib genim bi simbilan, yek bizirî bi gulan didê ax e.Ji zana û nezanan re ya ku pêsîra xwe wedikê ax e. Tu jî wekî axê be.  Bizanibe ji tewazuyê mezintir mezinahî tune ye. Her weha ji zana weha hatiye gotin “ gewherê hebunê ax e”

Ji kevnezilaman weha hatiye çîrokkirin: rojekê ji rojan nezanekî dewlemend kerê xwe ji gencîneya xwe barkir. Mixabin û sed mixabin ku nezanî nabê sedema hejariyê. Xelkno! li vê ecêbê ku aliyek xurcikê ji zêran aliyê din ji kewiran li hev kiri bu .  Xortek lê rast hat û got “ xalo ma zora te li vî dehbeyî çi ye ku te hewqas bar lê giran kiriye?”   got “xwarzê bi qesema navê xwedê bikim yek alî ji zêran tijiye yên din ji kewiran li hev rastkiriye” got “ xalo qet hewceyî vê giraniyê tune. Kewiran vala bike zêran li çavê xurcikê leva bike” got “ ez bi serê te xortê delal bikim ev gotina rast e ez tesdîq dikim doxriye ” kesê nezan barê xwe ji nu saz kir û kete rê. Got” ez kese weha nezan xwediyê hewqas zêr im, gelo kî dikarê zêrê vî xortî bihijmerin?” bangkir “ wa xortê delal de ka hed û hesabê zêrê xwe ji xalê xwe re bêje” mixabin û sed mixain ku zanebun nabê sedema dewlemendiyê. Xort got “ xalo bi xwedê ez ev im rut û tazî me”

Îdî ey kesê şehreza ji mal û mewdanê nezanan tengezar nebe lo ma ji mezinan hatiye gotin ku; hemî huner ji destê rastê belê gustiliya zêr li destê çepê” her weha me gelek gavan ditin e bi libsê şehan û me gelek şah ditine bi libsê gavanan. Guşidar be bê seydayê xanî çi gotiye. El qisse hewce bi gotina zêde niye “ şah in em bi xef bi libsê diba / zahir ji xwe em bi palasî poşin.”

Ey kesê şehreza û zana! Bizane Berjewendiyê ji deryayê pir in bêgoman
ger evlehiyê divê durnekeve ji kendavan

Evînname III

12 Haziran 2014 Perşembe

Sedema hebuna min !

Ezê bi ramanên te hevokan sazbikim neha. Ku ev hevok jî ji devê te ye.Min xwest ku bi rengê nameyê bê û navê wê jî Evîn(n)a-me be.

Torîna min!

Dermana min!

Qolinca minî şevan!

 Ji te re hesreta xwe, bêrîkirina xwe û bêsedemîtiya xwe şirove bikim. Mina xweziya hembezkirina te yî  bêsedem. Ez bêriya te dikim mîna xwestina ramusanên te yî bêsedem. Ger tû bi pirsê “ qet tu na westê?” ezê bêjim “belê” bi her du hebunên xwe jan dikêşim. Lê ev jana ku ez jê hezdikim e. Ne janek hesane.

 Pir xweş,

 pir sosret,

pir xamoş e ( herî gelek tu bi kartînê vê peyvê. Yekem te nav lê kiribu “ binevşa xemgîn”)

Car caran kenê te tê ber çavê min. Kenê te! Ew kenê ku hîn min nedîtiye. Ez dengê kenê te xweş nasdikim. Ez xweş xeyal dikim kenê te. Tu jî ji van kesê kenveşêrî… ger tu bêjê “na!  Ez na veşêrim” di vê nameyê de bê derfête mûdaxeleya te. Min goti bu te ji raman û hêstên te lê ji hêla min tê nivisandin ev name. Dil şewitî ji eşqa te. Dengê strana “ dil şewitî ji eşqa te” tê guhê min  lê cendekê min di helin. Ji dil ez ji vê ne nexweşim. Li xweşiya min tê. Lixweêşe? Ez nizanim lê ez jê hezdikim. Ez yek bi yek hez hêstên te yên bi min re dikim. Hez BAGOK’ê ji dikim hez berbangê jî. Şagirtên dibistana seratayî hîn bi min şêrîntir tên îdî.

Torîna min !

ez nebaşim lê pir jî başim. Hêstên jiyana min yên herî bi wate, herî bi dilberî, herî bi dilhej dijîm carekedin. Hebuna te bi min re mezin dibe. Xeyalên min hene! Xeyalên bi meyî. Emanet ha! Emanet ha em dest nedin van xeyalan, nexwe emê têk herin cana min. Xeyalek min heye canê, ku her şev dibê mêvanê xewnên min. Ji beyanê zû heşyar dibim. Bi xurînî ez ji malê der têm. Li ber derî ez te di bînim.Eve xeyala min. dewama wê tune an hîn min dewama wê xeyal nekiriye.ya herî xerab eve ku canê; tunebuna te yî li ber deriye.

Kulîlka ber deryaya min! Ez dawiyê li nameya xwe (te) tînim û hevokên bê “ bi xatirê te” ji te di xwazim. Kena li ser lêva min; ez ji te hez dikim….. 

Evînname II

Palgeha min!

Asêgeha min! 

            Bi destura te min divê di hembêza te de razim îşev torînê. Fikar û keserên xwe bi sipêrim ser perdê dilên te û xwe berdim kurahiya deruniya te

qolinca min î şevan!              

Ez pir westiya bum tu pir mijul buyî van rojan. Ez westiyam torîna min, di serî de ji mijuliya te di dawî de ji westina xwe, tişta ku di navberê de ma jî ji jiyana min î kêm wate…

            Meyze bike torînê! Ev kesê ku te gelek caran jê re gotî “ tu gelek bi semaxî” mina çukekî berfêye. Bes e ev taswîr? An ev taswîr bes e?                     

            Giyana min van rojan roj hînik şev bi seqem in wekî min. Min bêriya te kiriye. Min sar e.

            Di vî bajarê ku xwe herdem nujen dikê û rojbiroj serhêjmara xwe zêde dikê de ev panzdeh metreçarçewa ya min e. Û di vê mezela teng de ez dawiyê li nameya xwe tînim. Ezê cixayekê bipêçim. Raste rast cixare buye parçeyek jiyana min. Ezê parçeyên xwe bidim hev bi vexwarina vê cixareyê. Serî û binî cixareyek bu, dev jê berde.

Ez ji te hêz dikim. Ta nameyek din bi xatirê te ( ez dizanim ku tu ji vê peyvê nexweşî. lê bi xatirê te…)

Evînname I

Torîna min!

Cana min !

Jana min!

         Hêstên ku te tam nekirine hene di jiyana min de. Hêstên ku te qet ne jiyan e. Belkî jî tu qet najî. Hêstên bi hemberê mirinê, birayê jiyanê. Wendahiyê ku qet tu tênegîhijê hene di jiyana min de. Ez aliyê din ê jiyanê me. Bi te re jî gerdeniyê biçuk û hesinî hene. Ger tu bi bêjê “ bi amurek muzîkê ji min re şîrove bike; da ku ez têbigîhêjim.”Tim ew dengê

melûl,

zîz

ya bilura şivana ye jiyana min.

Zor

Bi kêf

Bi aram

Û rengxwelî

         Di zivistana ku tenha tenha nêzîkahiyê dikê de, zilamek bi tama payizê û xericî heye. Bi fikire neha; berf dibarê. Lê li dijî zagonên siruştê; ne ji jor lê ji çep û rast, çar alî. Tu belekê berfê yên ku li ser milê te re firê didin xwe dibînê. Û li xwe di zîvirê. Li wir reşahiya zilamê bi rengê payizî xuya dike. Ew rawestiyaye. Ew nayê. Êêê! Min gotibu te di tama payizî deye. Ew ez im. Sor jî dibim zer jî. Hêz reşê ji dikim lê tim li benda sipiyê me. Îdî tu hindekî şîrove bike lê!

Dubendiyên xwe,

 deruniya xwe,

 kurahiya dilê xwe… 

lê di serî de evînê berde kefamista min. Bi qasî ku te jiyaye. Çê nabê ? Ez destwekirî li benda te me; bi tama payizê.

Qey tu kêm cegerî? Gelo wê hêstê şerekî giran dibînê ? Berde kefamista min.

Ne reve,

 Şabibe,

bi qîre.

Lê

neavêje nava xwe.

         Ez ji te hêzdikim loma li benda te me.

         Ez ji te hêzdikim

         Ez li benda te me

         te divim!

Me têra xwe evîn walakire kefamista xwe. Îdî dora jan û xeman e. Janên giran berde kefamista min. Aha cudahiya min ev e. Ez ji janên te jî hêzdikim, ji evîna te jî. Têbigêhêj e.

Daxwazên min eşkere ne; li min bijî, bi min re bijî.

Ez ji te hêzdikim.

Li benda te me.

Ez te divim…

HIRİSTİYANLIK (4.BÖLÜM) SON

Radikalizm ve Protestanlık

            Fransızca'da Radikalizm "ilim, din ve siyasette temelden, kökten değişiklikler yapma temayülü" anlamına gelir. Bizim burada üzerinde duracağımız Radikalizm, Hıristiyanlık üzerinde yapılmak istenen köklü değişikliklerle ilgilidir. 

            Dinler Tarihi terminolojisinde Radikal Protestanlık terimi ile daha çok genel Protestanlık'tan yavaş yavaş kopan ve O'ndan bağımsız olarak teşekkül eden Hıristiyan grupları ve dinî ekolleri kastedilmektedir. Bir bakıma bu gruplara, Reformasyon'un birtakım tartışmalardan sonra dünyaya gelen çocukları demek mümkündür. Bunlar özel yapı ve davranışlarından dolayı ingiltere'nin resmî kilisesiyle uyum sağlayamamışlardır. Radikal Protestanlığı iki grupta incelemek mümkündür: 

            1- Evangelik, 

            2- Hümanist, 

            Radikal Protestanlığın en önde gelen temcilcileri Babtistler, Kongregasyonistler, Metodistler ve Kuveykırlar'dır. Bu sayılan temsilcilerin, kendilerine özgü farklı görünümler sergiledikleri bilinmektedir. Hatta bu akımlardan bazıları bağımsız,Hıristiyanlıktan ayrı bir din görünümündedir. Bununla beraber Radikal Protestanlığın Hümanist kanadı, Hıristiyan Kilisesi'nin din tanımayan kesimi ile özel bir şekilde ilgilenmiştir. Hümanistlerin en büyük arzuları Hıristiyanlığın "zevk sahibi insanlara" karşı bir değeri bulunduğunu ispat etmektedir. 

            Hümanistler düşüncenin en büyük rehberi olarak vahiy yerine aklı temel almışlar onu gerçeğin başlıca kaynağı kabul etmişlerdir. Onların baz aldığı ölçü Hıristiyanlık vahyi değil, ilmî bir buluş, bir felsefî ilke veya herhangi bir düşüncedir. Ancak bu akımın, gün geçtikçe nüfuz ve değerini kaybettiği ifade edilmektedir. Radikal Protestanlık özellikle şu ana noktalar üzerinde durarak kimliğini kanıtlamak istemiştir: 

            1- Kurtuluşa ermek için isa'ya tam anlamıyla inanmak lâzımdır. 

            2- Kilise'nin ve dünyanın mutlak efendisi isa'dır. 

            3- Gerçek kilise isa tarafından kurulmuştur. Kurtuluş ancak bu kilisededir. 

            4- isa'nın gözle görünen kişiliği incil'de açıklanmıştır. insan yaşamı boyunca daima O'nu örnek almalıdır. 

            5- Çarmıh'tan sonra dirilen isa sonsuz bir güç ve çalışma kaynağı olmuştur. 

            Çağdaş Protestanlıkla meydana gelen gelişmeler hakkında John A. Mackay şöyle diyor? 

            Protestanlığın henüz dinî erginliğine erişemediğini, tarihî görevini tamamlamadığını belirtmek gerekir. Dörtyüzyıl önce Reform hareketinde olup bitenler bugün de hayatta, doktirinde ve kilise teşkilâtında ifade edilmek durumundadır. Çağdaş Protestanlıkla ortaya çıkan önemli gelişmeleri şöyle sıralayabiliriz: 

            1-Tarihî Hıristiyan inancı yeniden kavranmalıdır. 

            2-Kutsal Katolik Kilisesi gerçeği protestanları da kuşatmalıdır. 

            3-Dine dayanmayan düzen ile ilgili sorumluluk duygusunun yeniden canlanması sağlanmalıdır. 

            4-Evangelik Hıristiyanlığın dünya çapında yayılması, Protestan düşünürlerin bu yolda çaba sarf etmelerini gündeme getirmelidir. 

4-Angikan Mezhebi

            Reform Hareketi'nden sonra (XVI. yüzyıl) ingiltere'de doğmuş bir Hıristiyan ekolüdür. Protestanlığın ingiltere'ye has şekli olan Anglikanizm, Katolik-Protestan çatışmasında uzlaşmacı bir yol izlemiştir. Anglikan Kilisesi, VIII. Henry'den itibaren Roma ile olan bağlarını koparmıştır. Anglikanizm'i Kitab-ı Mukaddes'e bağlı, kısmen reforme edilmiş bir Katolik Mezhebi olarak görmek daha yaygındır. Papanın otoritesini reddeden Anglikan Kilisesi, XVI. yüzyıldan beri ibadette Latince yerine ingilizce'yi kullanır. Kilise kral ve kraliçe tarafından temsil edilir. VAnglikan Kilise'sine göre iki sakrament (Vaftiz, Evharistiya) esastır. Anglikanizm XVIII. yüzyıldan itibaren Amerika, Kanada, Avustralya, Afrika, Yeni Zelanda ve Hindistan'da yayılmıştır.Yaklaşık 30 milyon mensubu bulunan Anglikan Kilisesi ve Roma Katolik Kilisesi arasında II. Vatikan Konsili (1962-1965)'nden sonra uzlaşma zemini arama gayretlerine girişilmiştir. 

Günümüzde Hıristiyanlık

             Günümüzde Hıristiyanlık dünyada hemen hemen her bölgede taraftara sahip bir dindir.Taraftar sayısı bakımından dünyada ilk sıradadır. Özellikle Avrupa, Amerika ve Avustralya kıtası ülkelerinde Hıristiyanlık yaygın bir din konumundadır. 

             Hıristiyan ülkelerdeki Mezheplerin yoğunluğu farklılıklar göstermektedir. Rusya, Bulgaristan, Yunanistan gibi ülkelerde Ortodokslar ; italya, ispanya, Paraguay, Portekiz, Vatikan gibi ülkelerde Katolikler; isveç, Norveç, Danimarka, ABD gibi ülkelerde Protestanlar; ingiltere 'de Anglikanlar diğer Hıristiyan mezheplerine göre çoğunluğu oluşturmaktadırlar. 

             Hıristiyanlıktan kopan bazı akımların (Yehova Şahitleri, Mormonlar, Unitaryenler, Kuveykırlar gibi) bağımsız ayrı bir din hüviyetine bürünmesi veya ayrı bir din gibi hareket etmeleri ve farklı Kültlerin ortaya çıkıp yayılması Hıristiyanlığın önündeki sorunların başında gözükmektedir. Tüm bunlara rağmen Hıristiyanlık gittikçe taraftar sayısını arttıran ilahi bir dindir. Günümüzde çoğunluğu Katolik olmak üzere ( % 51 – 53 ) yaklaşık 1.560.000.000 Hıristiyan yaşamaktadır.

HIRİSTİYANLIK (3.BÖLÜM)

3-Prostestan Mezhebi

            Almanca'da "protestieren" kelimesinden alınmış olan Protestan "itiraz, protesto, başkaldıran" anlamlarına gelir. Protestan mezhebinin doğuşu, XVI. yüzyılda Martin Luther (1489-1546)'in Roma Katolik Kilisesi'ne karşı; 

            1- Günahları bağışlamak, 

            2- Günahların bağışlanmasını malî bir kaynak haline getirmek, 

            3- incil yorumunu kendi tekeline almak, 

            4- Ayin dilinin mutlaka Latince olması vb. hususlara itirazları ile başlamıştır. 

            Martin Luther itirazlarına kısa zamanda taraftar bulunca hareket hızla büyüyerek yayılmıştır. (40) itirazcılar kendi görüşlerini çeşitli mahfillerde açıklamak imkânı buldukça, onların fikirlerini benimseyenler de o nisbette artarak geniş bir coğrafyaya sahip olmuştur. Protestan mezhebine incil Kilisesi de denir. 

            Protesto hareketinin yaygınlık kazanması, reformasyonun başlaması ve çeşitli kiliselerin doğmasıyla sonuçlanmıştır. Protestanlığa göre Allah'a ulaşabilmek için hiçbir kilise görevlisinin aracılığına ihtiyaç yoktur. Hıristiyan geleneğinin yakın geçmişten aldığı şeklin bir diğer adı olan Protestanlık, kilisenin bizzat kendi değerlendirmesine göre: 

            1- itirafla ilgili durum, 

            2- Ruhanî tavır, 

            3- Hıristiyanlığa daha uygun bir görünüm verme vb. noktalarda geçmişine nisbetle yeni bir hüviyet kazanmıştır. 

            Protestanlık, tarihinin belirli bir döneminde ve bazı özel şartlar sonucunda ortaya çıkmasına rağmen, fikir ve ruhî yapı itibariyle sadece XVI. yüzyılın mahsulü sayılmamalıdır. Bazı Dinler Tarihçilerine göre, Protestan reformcular ile onları takib edenler, o yüzyılda yapılan dinî yorumlarla yeni bir gerçeği bulmak yerine, eski dinî gelenekleri yeniden ortaya koymuşlardır. Bu bakımdan Protestanları, kâşif değil, yenileyici olarak görmek lâzımdır. inançlarına göre günahkâr bir kişi ancak Tanrı'nın karşılıksız inâyetiyle kurtuluşa erebilir. Protestan mezhebi son dört yüz yıl içinde başlıca iki dinî tür olarak kendini göstermiştir: 

            1- Klasik Protestanlık, 

            2- Radikal Protestanlık. 

            1- Klasik Protestanlıkla Hıristiyanlığın aldığı yeni şekle karşı isyan ederek kilisenin Katolik anlamını koruyan büyük kilise sistemleri kastedilmektedir. 

            2- Radikal Protestanlık terimi daha çok bu mezhebin ortaya çıkışını açıklayan olayı anlatmak için kullanılmaktadır. Bu terim aynı zamanda dinî gruplarla dinî düşünce ekollerini de içine almaktadır. Bu ekolün mensupları Kitab-ı Mukaddes ile Hıristiyan kilisesinin dinî merasim varisleri (41) olduklarını iddia etmişlerdir. 

            Protestanlığın ilk ifadesi Lutheryanizm'dir. Bu terimle Martin Luther'in faaliyetleri, O'nun ruh ve görüşüne borçlu olan Hıristiyan fikirleri ile özel kiliseler anlaşılır. Bu ekol, kulun hayatı ve kilise ibadeti üzerinde özellikle durmuştur. 

             Protestan Mezhebi'nin özellikleri şunlardır: 

            1-Papa da bir insandır, yanılabilir.

             2-Diğer iki büyük Hıristiyan mezhebinin kabul ettiği teslise inanırlar.

             3-Kutsal kitabı yorumlamaya herkes yetkilidir.

             4-Sakramentlerden yalnız Vaftiz ve Evharistiya'ya inanırlar.

             5-Azizleri kabul etmezler.

             6-Kiliselerde resim ve heykel lüzumsuzdur.

             7-Haç çıkarma geleneklerine inanmazlar.

             8-ibadet ve ayinleri herkes kendi diliyle yapabilir.

             9-A'râf ve ebedî ceza yoktur.

             10- Meryem sıradan bir insandır; ilâhî bir niteliği yoktur. 

            11-Günah çıkartma işlemi mantıksız bir uygulamadır. 

            Protestan Mezhebi öncelikle kendi bünyesinde üç ana kola ayrılmıştır: 

             1- Lutheryanizm, 

             2- Kalvinizm, 

             3- Anglikanizm. 

            1- Lutheryanizm, Protestanlığın ilk şeklidir ve Martin Luther'in fikir ve ideallerini benimseyen özel Hıristiyan görüşünü temsil eder. Lutheryan Kiliseleri Almanya, Skandinav ülkeleri ve Amerika Birleşik Devletlerinde daha çok yaygındır. inançlarına göre kilise, lâik hayattan sorumlu tutulamaz. 

            2- Kalvinizm, günümüz Protestan dünyasının ikinci ekolünü teşkil eder. Bir diğer adı Reforme Hıristiyanlık'tır. Akımın kurucusu ve öncüsü olan John Çivin, sıkı bir dinî tecrübeden geçmiş Fransız asıllı, ilâhîyat sahasındaki yazılarıyla tanınmış bir kişidir. O'nun gayesi mevcut Hıristiyanlık'ta reform yaparak dinî başlangıçtaki, asıl haline kavuşturmaktır. O'na göre Hıristiyanlığın topluma karşı, birtakım görevleri olmalıdır.

            3- Anglikanizm, VIII. Henry devrinden beri ingiltere'nin Resmi Kilisesi'dir. VIII. Henry (1491-1547) ile Papa arasındaki bir kavgadan sonra doğmuş olan Anglikanizm'in en başta gelen hedefi Hıristiyanlığı kendi öz niteliğine yeniden kavuşturmaktır. Onlara göre papalık ile Presbiterianlık arasında en azından orta bir yol olmalıdır. Bu yalnız kilise teşkilâtı düzeyinde değil, doktriner anlamda da gerçekleştirilmelidir. 

            Protestanlık bu üç ana kolun dışında ikinci derecede diyebileceğimiz on küçük gruba daha ayrılmıştır. 

HIRİSTİYANLIK (2.BÖLÜM)

Elimizdeki incil Gerçekmidir?

            Hıristiyanlığın kutsal kitabı olan incil 'lerin hiçbir şekilde değişmediğini söyleyen ve Tanrı 'nın bunu kendi kutsal kitabında belirterek değişmediğini güvenceye aldığını savunan Hıristiyanlara karşılık, incil 'in Tanrı sözü olduğuna inanan fakat değiştiğini iddia eden islam Dini mensupları arasında sürekli devam eden bir tartışma mevcuttur. islam taraftarları incil 'in değiştirildiğine dair iddialarını aşağıdaki dayanaklara bağlarlar;

            1-isa'nın soyu Luka incili'nde başka, Matta incilinde başka şekilde anlatılmıştır. (20) 2-Tanrıyı görme konusu incillerde farklı farklı geçmektedir. (22)
             3-isa'nın doğum yeri bile incillerde değişiktir. (23)
             4-Kendi kutsal kitapları incil'in "Allah'ın incili" veya "Oğlumun incili" şeklinde zikredilişi yine ellerindeki incillerin ifadeleridir. (24)
            5-Kurtarıcılık vasfı bir incilde "Kurtarıcım Allah" diye geçerken yine aynı incilde "Kurtarıcı isa" şeklinde geçmektedir. (25)
            6-isa'nın gösterdiği mucizelerden biri olan "körlerin gözlerini açma" mucizesi incillerde değişik sayıda ifade edilmiştir. (26)
            7-Hz. Yahya incillerden birine göre çekirge ve yaban balığı yemiş, yine aynı incil'e göre hiçbir şey yememiş ve içmemiştir. (27)

            Hıristiyanların incilin değişmediğine dair kanıtları Kitabı Mukaddes ve Kuranı Kerim deki ayetlerle (I) eski incil ve Tevrat nüshalarıdır. incil 'in değiştirilmediğine dair Kitabı Mukaddes 'teki ayetlerden bazıları şöyledir;

             “Çünkü doğrusu size derim:gök ve yer geçip gitmeden,herşey vaki oluncaya kadar, şeriattan en küçük bir harf veya bir nokta bile yok olmayacaktır”(Matta5:18)

             “Gök ve yer geçecek,fakat benim sözlerim geçmeyecektir”(Matta 24:35) ayrıca bkz. 2.Petrus 1:21,Malaki 3:6,Mezmur 119:160, Mezmur117:7-8,Luka :16:16-17

            Hıristiyanlar ayrıca islam peygamberinin Kitabı Mukaddesi kabul ettiğini (II) ve islam peygamberinin zamanında da Kutsal Kitap 'ın sapasağlam mevcut olduğunu (III) Kuran 'ın incelenmesiyle kuranda incilin değiştirildiğine dair bir hüküm bulunmadığı ve bunu iddia edenlerin kafir olacağını savunmaktadırlar.(IV)

             Hıristiyanların bu iddialarına bazı islam aydınlarınca Kuran 'da belirtilen incil günümüz incili değil Barnaba incili diye açıklama getirilmektedir. Hıristiyanlar; Barnaba incilinin incelenmesi sonucunda Bu incilin Kuranı Kerimin yazıldığı zamandan çok sonraları kaleme alındığının anlaşılacağını bu nedenle bu incilin gerçek incil olmadığını islam dinine mensup kişiler tarafından propaganda amaçlı yazıldığını iddia etmektedirler. (V)

Günümüz Hıristiyan Mezhepleri

            Hıristiyanlık'ta mezheplerin teşekkülünü, isa'nın dünyadan ayrılmasından hemen sonra O'nun dinine giren Pavlus'la isa'nın cemaati arasındaki ihtilâflara bağlayan görüş daha ağır basmaktadır. Gerçektende Pavlus'un Hıristiyanlığı kabul etmesinden sonra O'nunla isa'nın cemaati arasında çıkan ihtilâflar onların kısa zamanda ikiye bölünmelerine sebep olmuştur.

            Bir başka açıdan mezheplerin doğmasını, inanç, ayin vb. konulardaki ihtilâflarla, XI. yüzyılda Doğu-Batı Kiliseleri'nin birbirinden kopmasına, hatta reform hareketlerine bağlayan görüşü benimseyenler de bulunmaktadır. Burada kiliseler arasındaki ihtilâflardan çok, halen günümüzde varlığını sürdüren belli başlı üç Hıristiyan mezhebinden (Katolik, Ortodoks, Protestan) ana hatlarıyla söz edilecektir.

1-Katolik Mezhebi

            Bir diğer adı Roma Katolik Kilisesi olan Katolik Mezhebi, Hıristiyan dünyasının en büyük ve en köklü mezhebidir. inançlarına göre bu mezhebi, havarilerin ilki olan Petrus kurmuştur. (28) O aynı zamanda isa'nın vekilidir. Petrus'tan sonra gelen papalar da Petrus'un vekili sayılırlar. Böylece Papa ruhanî reis sıfatıyla isa'nın yeryüzündeki temsilcisidir. 1870 yılında toplanan Vatikan Ruhani Meclisi Papa'nın yanılmazlığını ilân etmiştir. (29) Katolik Mezhebi'nde ruhban sınıfı aşağıdan yukarıya rahip, piskopos , kardinal ve papa şeklinde hiyerarşik bir yapıya sahiptir. Katolik Mezhebi'nin başlıca özellikleri şunlardır:

            1-Papa dinî başkandır, isa'nın vekili, Petrus'un halefidir.
            2-Papa yanılmaz bir otoritedir. Roma diğer kiliselerin hepsinden üstündür.
            3-Ruhu'l-Kuds tarafından idare edilen Roma Kilisesi evrenseldir.
            4-Ruhu'l-Kuds, Baba ve Oğul'dan çıkmıştır.
            5-isa hem ilâhî, hem insanî tabiata sahiptir.
            6-isa da, Meryem de günahsızdır, aslî suçtan uzaktır. Meryem, Tanrı yanında şefaatte bulunabilir. O, göğe yükselmiştir. (30)
            7-Azizler de Tanrı katında sözcü olur, şefaatte bulunabilir.
            8-insan aslî günah içindedir. Buna karşılık kötülüğe meyletmek günah değildir, günaha sevkeder. Günah çıkarma çok önemlidir. Bunun, günah çıkarma hücresinde papaza itiraf şeklinde olması gerekir. (31)
            9- Sakramentler yedi tanedir. Ruhban zümresi evlenemez. Onların dışındaki evlenenler de boşanamaz. Boşandıktan sonra evlenmek zina sayılır.
            10-Yirmi Konsil'in aldığı kararlar kabul edilir.
            11-Cuma günü et ve yağlı yiyecek yemek yasaktır.
            12- Son hüküm gününü, cenneti, cehennemi ve Araf'ı kabul ederler.
            13- Geleneklere bağlı kalmak lâzımdır.
            14-Ayin dili Latince'dir. 1965'deki II. Vatikan Konsili'nde değişik dillerde de ayin yapılmasına izin verilmiştir. (32)

            Katolik Mezhebi'nde papazların başlıca görevleri, vaftiz, tövbe, çile, günah çıkartma, ahilere yağ sürme, evlenme vb. takdis törenlerini yönetmektir. (33) Temelde aynı inançları paylaşmakla beraber, ayrıntılara ait konularda Katolik Mezhebi'nden ayrılarak ortaya çıkan bazı küçük mezhepler vardır:

            1- Keldani Mezhebi
            2- Ermeni Mezhebi
            3- Süryani Mezhebi
            4- Maruni Mezhebi
            5- Kıpti Mezhebi.

2-Ortodoks Mezhebi

Yunanca'da Ortodoks " Doğru görüş, inanç ve doğru itiraf" anlamına gelir. Bu mezhebin Dinler Tarihindeki diğer isimleri şunlardır: Doğunun Ortodoks, Katolik ve Apostolik Kilisesi, Ortodoks Doğu Kilisesi, Doğu Kilisesi, Ortodoks Kilisesi ve Rum Ortodoks Kilisesi. (34) Ortodoks Kilisesi'nin Katolik Kilisesi'nden 1054 yılında (35) kesin olarak ayrılmasında (36) dinî ve siyasî birtakım sebeblerin büyük rolü olmuştur:
            1- Katolik Kilisesi'nin müşrikler arasında dini yaymak için bazı tavizler vermesi.
            2- Roma'nın itirazına rağmen imparatorluk merkezinin istanbul olması.
            3- Batı Roma Devleti'nin yıkılmasından sonra ortaya çıkan otorite boşluğunu Papalığın doldurmak istemesi.

            inanç ve ayinler bakımından Ortodoks Kiliseleri bazı siyasî ve idarî sebeblerden dolayı birbirinden ayrılmıştır:
            a-1054'deki Doğu-Batı ayrılığından sonra Ortodoksluğun merkezi Bizans olmuştur.
            b-istanbul'un Türkler tarafından fethedildiği 1453'ten sonra Rus Ortodoks Kilisesi istanbul Patrikliği ile mücadeleye girişmiştir.
            c-Rus ihtilâli (1917)'nden sonra istanbul Ortodoks Patrikliğiyle mücadeleden vazgeçen Rus Ortodoks Kilisesi Patriklik halini almıştır.

            Ortodoks dünyasının dört büyük patrikliği (istanbul-iskenderiye, Antakya, Kudüs) vardır. Diğer, bölgelerdeki millî kiliseler idari yapı itibariyle bu dört patrikliğe bağlıdır. Ortodoks Mezhebi'ni diğer Hıristiyan mezheplerinden ayıran başlıca özellik şunlardır:

            1- Patrik ruhanî başkandır.
            2- Papa yanılabilir. O isa'nın vekili değildir.
            3- Ruhu'l-Kuds, Oğul yoluyla Baba'dan çıkmıştır.
            4- ilk yedi konsilde alının kararları kabul etmek lâzımdır.
            5- Ancak, Meryem, isa ve Aziz ikonlarına (37) saygı gösterilir.
            6- Her ülke ibadetini kendi diliyle yapmakta serbesttir.
            7- Günahkârlar, işledikleri günah ölçüsünde A'râf ta bekletilirler.
            8- Keşişler, piskoposlar ve patrikler evlenemez; papazlar evlenebilir. Boşanma ancak bazı şartlarla mümkündür.
            9- Vaftizden hemen sonra Konfirmasyon yapılmalıdır.
            10- Evharistiya ayininde ekmeğe maya, şaraba su katarlar.
            11- Haç sağdan sola çıkarılır ve Haç'ın kolları birbirine eşittir.

             Kuruluş dönemlerinde bütün Doğu Ortodoks Kiliseleri, istanbul Ortodoks Kilisesi'nin idare ve kontrolü altında iken, daha sonraları parçalanmalar olmuş şu kiliseler doğmuştur:

            1-Süryani Ortodoks Kilisesi,
            2-Rum Ortodoks Kilisesi,
            3-Ermeni Ortodoks Kilisesi,
            4-Rus Ortodoks Kilisesi.

             Dinler Tarihçilerinin genellikle savunduklarına göre Ortodoks Mezhebi'nin doğması, iznik (325) ve O'nu takibeden altı Konsil'de alınan bazı kararlar sonucunda olmuştur. (38) Ancak Ortodoksluğu kabul edenler iznik Konsili'nde değişik fikirler ortaya atan Arius, Nestorius vb. din büyüklerinin görüşlerine her zaman cephe almışlardır.

            Katolik mezhebi ile Ortodoks mezhebi arasında tesbit edilebilen başlıca ayrılıklar şunlardır:

            1- Katoliklere göre Ruhu'l-Kuds Baba ile Oğul'dan, Ortodokslara göre ise Allah'ın göndermesinden meydana gelmiştir. (39)

             2- Katoliklere göre papa yanılmaz; ilâhî kudrete sahiptir. Ortodokslara göre ise O, ruhani bir liderdir; ilâhî bir gücü yoktur.

            3- Katoliklere göre papanın iman, ibadet, ahlâk vb. konulardaki her sözü münakaşasız kabul edilmelidir, Ortodokslara göre ise papa da bir insandır, yanılabilir

HIRİSTİYANLIK (1.BÖLÜM)

Hıristiyanlık

            Hıristiyanlık, bugünkü dünya coğrafyasının hemen her bölgesinde mensubu bulunan, temelde vahiy ve mukaddes kitap ile tektanrıcılığa dayanan bir dindir. (1) 

            Hıristiyan kelimesi Yunanca "khristianos" kökünden gelir. isa'nın adı bu dilde Khristos (2) olarak geçer. Bu kökten çıkan "khristianos" ve "khristian" kelimeleri de, isa'ya bağlanan, O'nun yolundan giden anlamına gelmektedir. Hıristiyanlık, Filistin bölgesinde doğmuştur. Nasıralı isa'yı merkez alan bir Yahudi -Mesihi hareketi-dir. isa, israil'i gelecek Tanrı Krallığına hazırlamak istemiştir. Ancak bugünkü Hıristiyanlık isa'nın havarilerinin arasına sonradan giren Pavlus'un yorumlarıyla değişik bir hüviyet kazanmıştır.              

            isa soy itibariyle Yahudi 'dir ve Mesih olduğunu açıklamıştır. (3) isa, kendinin bir peygamber olduğunu, insanları doğruluk, kardeşlik ve hak yola çağırmak için geldiğini açıklaması Yahudilerin işine gelmemiştir. (4) 

            Dinler Tarihçilerine göre Hıristiyanlığın tarihi oldukça uzundur. Takriben yirmi asırlık bir zamanı içine alan Hıristiyanlık tarihi dört devrede incelenmiştir: 

            1- Havariler tarafından yayılan ve Batı Roma imparatorluğu'nun yıkılmasına kadar devam eden dönem. Hıristiyanlık bu dönemde geniş yayılma sahası bulmuştur. 

            2- V. yüzyıldan XVI. yüzyılın başlarına kadar süren dönem Doğu Kilisesi'nin Batı Kilisesi'nden ayrıldığı bu dönemde Hıristiyanlık Avrupa'nın kuzey bölgesinde yayılmıştır. 

            3- XVI ve XVII. yüzyılları içine alan dönem. Hıristiyanlık için çok önemli olan bu devrede Protestanlık ortaya çıkmış, Katolik Mezhebi ile çatışma sonucunda Batı Kilisesi bölünmüştür. Çünkü Roma Katolik Kilisesi'nin gösterdiği halas yani kurtuluş fikri o dönem Hıristiyanlarını tatminden uzaktı. 

            4- XVIII. yüzyıldan itibaren başlayan ve Hıristiyanlığın karışıklıklar içinde geçtiği bir dönem olarak bilinen bu devrede Hıristiyanlık üzerindeki münakaşalar kilise dışına taşmıştır. Dinler Tarihçilerinden bazıları da Hıristiyanlığı üç devrede incelemişlerdir: 

            1- Hıristiyanlığın klasik dönemi (I-VIII. yüzyıl), 

            2- Hıristiyanlığın Ortaçağ dönemi (IX-XV. yüzyıl), 

             3- Hıristiyanlığın Yeni dönemi (XV. yüzyıl vd.). 

            Hıristiyanlara, isa'ya yardım ettikleri, Nasıra köyünde O'nunla birlikte bulundukları için Nasranî denilmiştir. 

            Hıristiyanlığı Kudüs ve civarı dışında yepyeni bir hüviyetle yayan Pavlus (5) olmuştur. Yaygın şifahî Hıristiyan nakline göre Pavlus Hıristiyanlığı ve incil'i bir mucize ile isa'dan almış, ileride kilisenin talimlerine kendi zihniyetini hâkim kılmak için gayret sarfetmiştir. ingiliz tarihçilerinden Wels'e göre Pavlus, zeki ve zamanının bütün dinî cereyanlarını bilen bir insandır. Diğer dinlerden birçok hususları Hıristiyanlığa aktarmıştır. Pavlus'un, Hıristiyanlık için değişmez prensipler olarak ilân ettiği hususlar şunlardır: 

            1- Hıristiyanlık bütün insanlığa hitap eden bir dindir. 

            2- Allah'ın oğlu olan Mesih isa, insanların günahlarına keffaret olmak üzere Haç'ta can vermiştir. 

            3- isa ve Ruhu'l-Kuds, aynı derecede Tanrıdır. 

            4- Ölüler arasından dirilerek kalkmış olan isa, semaya çıkarak Baba'sının sağ yanına oturmuştur. 

            Pavlus, isa'nın ve Ruhu'l-Kuds'ün Tanrı oldukları inancını yerleştirmeğe çalışmıştır. Ayrıca yine O, isa'nın vazettiği sünnet olmayı ve domuz eti yememeği de kaldırmıştır. 

            Bir bakıma bugünkü Hıristiyanlığa Pavlus'un yorumları demek mübalağalı bir ifade sayılmamalıdır. Nitekim, gerek mukaddes metinler gerek ilk kilise, gerek ilk Hıristiyan inançlarının Pavlus'un eseri olduğunda Hıristiyan ilâhiyatçıları görüş birliği içindedirler. (6)

inanç ve ibadet Sistemi

            Hıristiyanlık monoteist bir dindir, incillerde ve diğer mukaddes metinlerde bu anlayışı destekleyen ifadeler mevcuttur. (7) Ancak yine aynı metinlerde ve kilisenin sahih kabul ettiği incil metinlerinde isa için "Tanrı'nın Oğlu" Allah için de "Baba" terimlerinin kullanıldığı görülmektedir. Hıristiyanlığın mukaddes kitabı'nda geçen "Ben ve Baba biriz", "Babanızın Ruhu", "Allah'ın Ruhu" vb. deyimler, bunlar İslami çevrelerce teslis olarak yorumlanmaktadır. 

            Hıristiyanlıktaki iman ikrarına giren esasların nelerden oluştuğu incil metinlerinde açık bir şekilde yer almamakla beraber, bu prensiplerin ilk Havariler Konsili'nden itibaren tesbite başlandığı, son şeklini ise IV. ve V. yüzyıldaki konsillerde aldığı yaygın bir kanaat halindedir. Bununla beraber inançlar konusunda gerek kiliseler, gerek mezhepler arasında bazı ortak ana unsurlar bulunduğu gibi farklı anlayışlar da vardır. Günümüz Hıristiyanlarının da hemen büyük bir kesiminin kabul ettiği Havariler inanç sistemi (8) şu maddelerden oluşmaktadır: 

            1- Ben, Tanrı'ya Kudretli Baba'ya, 2- Biricik oğlu Rab isa'ya,

             3- isa'nın Bakire Meryem ve Ruhul'-Kuds'ten doğduğuna,

             4- Pilatus zamanında çarmıha gerilerek gömüldüğüne,

             5- Ölüler arasından üçüncü gün dirildiğine,

             6- Göklere yükseldiğine,

             7- Baba'nın sağında oturduğuna,

             8- Ölüleri ve dirileri yargılamak üzere oradan ineceğine,

             9- Ruhu'l-Kuds'e, 

            10- Mukaddes Kilise'ye

             11- Günahların bağışlanacağına, 

             12- Bedenin dirileceğine, inanırım. (9) 

img src="hristiyanlik2.jpg">

             Hıristiyan Mukaddes Kitabı'nda "teslis" kelimesi veya O'na iman etmeye çağıran açık bir ifade mevcut değilse de isa'nın , "Baba, Oğul ve Ruhu'l-Kuds ismiyle vaftiz eyleyin" (10) şeklinde Havarilere emir verdiği bilinmektedir. Ancak ilk konsillerde bu konu tartışılmış, iznik Konsili (325) 'nde Ruhu'l-Kuds'ün tanrılığı karara bağlanmıştır. (11) 

            Bazı Dinler Tarihçilerine göre, monoteizm inancının hâkim olduğu Yahudi çevresinde çıkmış olan "teslis" inancı, büyük bir ihtimâlle isa'nın tanrılaştırılmasının tabiî bir sonucu telâkki edilmelidir. Bunun yanında Ruhu'l-Kuds'ün de ayrı bir ilâhî varlık sayılması üç ayrı tanrı anlayışına zemin hazırlamıştır. Daha sonraki dönemlerde birtakım kelâmî ifadelerle açıklanmaya çalışılan teslisin üç unsuru (Baba, Oğul, Ruhu'l-Kuds) bir ulûhiyetin üç ayrı görüntüsü olan bugünkü formülün benimsenmesiyle noktalanmıştır. (12) 

            Hıristiyanlara göre teslis öyle büyük ve gizemli bir kavramdır ki sırf insan aklı onu derinliği ve şümulü ile kavrayamaz. (13) Bu bakımdan, mahiyet ve köklerini araştırmaya girişmeksizin insanın O'na inanması gerekir. Bununla beraber Hıristiyanlık'taki inanç esaslarının bütün mezheplerce aynı şekilde benimsendiğini söylemek mümkün değildir. Protestanlığın inanç esasları ise şunlardır: 

             1-Mukaddes kitaplara iman, 

            2- Uluhiyete iman, 

             3- insanın günahsızlığına iman, 

             4- Günahların keffaretine iman, 

             5- Ahirete iman.(14) 

            Bu konuya son vermeden önce Hıristiyanlık'ta melek inancına birkaç cümle ile değinelim. Hıristiyanlık'taki melek inancının temeli onların masum ve ruhanî varlık oluşlarıdır. Ancak kilise bu ruhanî varlığı cisimlendirerek açıklamaktadır. Onlara göre melekler Allah'a yardımcı olmakla görevlidirler. Ancak bazı Hıristiyan mezheplerinde melekler, insanlar gibi günah işleyebilir olarak algılanmıştır. Onlardan bazılarına "Tanrı'nın Kızları" adı verilmiştir.

Kutsal Kitapları

            Hıristiyanlığın mukaddes kitapları incillerdir. Yunanca "evangelion" kelimesinden gelen incil, "müjde, iyi haber" anlamlarını ifade eder. (15) incil kelimesinin bu açıklamasına dayanarak ilk dönem Hıristiyanları, isa'nın gelişini, insanları kötülük ve günahtan kurtararak selamete ulaştırmak manasında yorumlamışlardır. 

            Bugün Hıristiyanların ellerinde bulunan Yeni Ahit, 4 incil (16) ile 23 küçük kitabın birleşmesinden meydana gelmiştir; hepsi 27 kitaptır. Bu kitapların hemen tamamı II. yüzyıldan sonra yayılmıştır, Yunanca'dır. Hıristiyanlar bu kitapların Havarilerden geldiğini ve doğru olduğunu kabul ederler. Bununla beraber incillerin isa'nın eseri olmadığını, ihtiyaç duyuldukça sonradan yayıldığını, isa'nın düşüncelerini yansıtmadığını iddia edenler de vardır. 

            Hıristiyan dinî literatüründe kilisenin sahih kabul ettiği incil metinlerine "kanonik", sahih kabul edilmeyen incil metinlerine de "apokrif" denir. (17) Apokrif metinler üzerinde gerek ilâhiyatçıların, gerek mezhepler tarihi uzmanlarının tartışmaları hâlâ bitmiş değildir. inciller arasında bir takım ayrılıklar bulunmakla beraber ilk üç incil (Matta, Markos, Luka)'de bazı benzerlikler tesbit etmek mümkündür. Aralarındaki şekil ve konu berzerliğinden dolayı bunlara "Sinoptik" inciller denir. (18) Nitekim, mucizeler ve isa'nın hayatına dair olayların anlatımına Sinoptik inciller oldukça açık benzerlikler sergilemekte, her üçü de ortak şifahî kaynağa dayanmaktadır. Bu inciller edebî yönden birbirlerine bağlıdır. Yuhanna incili ise anlattığı olayların tefsirine daha fazla önem verdiği için "sembolik" bir anlam taşır. 

            Hıristiyan ilâhiyatçılardan bazılarına göre isa'ya ilk inanan Havarilerden dördü, sonradan O'nun sözlerini toplayarak birer incil meydana getirmişlerdir. ilk dört incil (19)'den en eskisinin Markos olduğuna kesin gözüyle bakılmaktadır. ilk inciller genellikle ibranca ve Yunanca yazılmış, Orta çağ boyunca da Latince'sinden okunmuştur. 

            Bir diğer açıdan Hıristiyanlar, isa'nın kanun ve öğretilerini içine alan kitapların tamamına incil adını vermektedirler.(20) Hıristiyanların kabul ettikleri bir sınıflandırmaya göre 27 kitaptan meydana gelen Ahd-i Cedid iki bölümdür: 

            1- Tarihi inciller (1-4 kitap), 

            2- Talimi inciller (5-27 kitap).

            Bugünkü incil'in muhteviyatını tarihî bir muamelenin sonucu olarak kabul etmek mümkündür. isa Arami dilini kullanmıştır. Sonraki dönemlerde incil halk Yunancası ile yazılmıştır. içinde Arami dilinde birkaç cümle de vardır. 1546'da toplanan Merano Ruhani Meclisi, incil'in Tanrı ilhamı olduğundan şüphe edilmesini yasaklamıştır. 

MUSEVİLİK (2.BÖLÜM) SON

Reformist Yahudilik

             Daha çok Avrupa'daki Yahudilerce tanınmış bir filozof olan Moses Mendelshon (1727-1786)'un başlattığı Reformist Yahudilik hareketi, Musevîlik'le çağdaş modern anlayışı birleştirmeyi gaye edinmiştir. Böylece bu mezhebe mensup Yahudiler, hem geleneklerine bağlı yaşayabilecek, hem de modern çağa ayak uydurabileceklerdir. Bu hareketin başlamasının bir başka sebebi de Almanya'daki Yahudilerin dinî uygulamayı, genel kültür için bir engel olarak görmeleridir. Böylece onlardan bir kısmı Hıristiyanlaşmış, bir kısmı da geleneklerini değiştirmiştir.

             Din ile dünya işlerini birbirinden ayırma düşünce ve gayreti de ilk defa bu mezhep mensuplarından gelmiştir. Reformist Yahudiler dinde modernleşmeden yanadırlar. Bunu sağlamak için, ibadetin bazı şekillerini değiştirerek, kadın-erkek ayırımına son vermişler, cumartesi çalışma yasağını kaldırarak sinagog ayinlerini azaltmışlar, müziğe çok az yer vererek kadınlarla erkekleri bir arada oturmaya zorlamışlardır. Bir adım daha atarak katı perhiz kaidelerini kaldırmışlar, şifahi Talmud geleneğini inkâr etmişlerdir

Yeniden Yapılanmacılar (Recostructionist)

             Bu sayılan üç mezhep dışında, Mordecai Keptan'ın kurduğu Reconstructionist (Yeniden Yapılanmacı) adında bir başka mezhep daha vardır. Bunlar daha önceleri muhafazakâr Yahudilik içinde yer almışlardır. Zamanla Keptan'ın fikirleri diğer Yahudi mezheplerini etkilemiştir.

             Hareketin kurucusuna göre Yahudiler de diğer milletler gibi bir millettir. "Seçilmişlik" özelliği yoktur. Tanrı Yahudileri değil, Yahudiler Tanrı'yı seçmişlerdir. Bunlar yeniden dirilmeyi ve ahireti reddederler. Tevrat Tanrı vahyi değildir. İsrâiloğulları'nın tarih boyunca meydana getirdikleri bir eserdir. Mesihcilik diye bir kavram yoktur. Sinagoglarda kadın-erkek yanyana ibadet edebilir. Yeniden Yapılanmacı'lara göre kadınlar da haham olabilir.

Mukaddes Kitapları

             Yahudilerin mukaddes kitapları iki ana başlık altında incelenebilir:


             1- Tanah,
             2-Talmud,

             Hristiyanların Eski Ahit adını verdikleri Tanah da üç bölümden oluşur:

             1-Tora, (Tevrat)             2- Neviim,              3- Ketuvim.

             Çoğu zaman Yahudilerin mukaddes kitabının tamamı "Tora" kelimesiyle ifade edilir. İbranice bir kelime olan Tora, Arapça Tevrat'ın karşılığıdır.

             Tevrat "Kanun, şeriat, emir, ders, önder" vb. manalara gelir. Beş bölümden oluşan Tevrat, Allah'ın 7704 kelimeyle Musa'ya verdiği dinî esasları ihtiva eden kitap olarak kabul edilir. Tevrat metninin orjinal dili İbrancadır. Bir bakıma "Şeriat" diye de nitelendirilen Tevrat'ı meydana getiren kitapların sayısı, Yahudilerce 24, Hıristiyanlarca 39'dur. Kitapların tertibi konusunda da her iki toplum farklı görüşlere sahiptir.

             Tevrat takriben bin yıl içerisinde meydana gelmiştir. Ancak kitabın sınırlandırması M.S. 90 yılında toplanan Yemnia Konsili'nde yapılmış ve bugünkü yazılar seçilerek tesbit edilmiştir. Eski Ahit yanında hahamların nesilden nesile naklettikleri rivayetler mecmuasına Talmud denir. M.S. 150 yıllarında Yudas adında bir haham, kendilerine kadar rivayetle gelen haberlerin, kaybolmasından korkarak onları Mişna'da toplamıştır. "Tekrar edilen şeriat" anlamına gelen Mişna, Tevrat'ın tekrarı, şeriatın izahı ve tefsiri sayılır. Mişna'nın anlaşılmasını kolaylaştırmak üzere O'na Yahudi alimlerince haşeyeler ve şerhler yazılmıştır Bunlara Gemara denir. İşte Talmud (10) da Mişna ve Gemara adı verilen eserlerin toplamından teşekkül etmiştir. (11)

             Yahudi Kutsal Kitabı konusuna son vermeden Kabala’dan da söz etmeliyiz. Kabala, İbranca "gelenek görenek" anlamına gelir. Yahudilerin harfçilik ve sayıcılıkla karışık tasavvufî kâinat öğretisidir. Daha açık bir ifade ile Kabala, Kutsal Kitap metinleri ile sözlü gelenekler üzerine yapılan her tür yorumların genel bir adıdır. Zannedildiği gibi bir kitap veya kitaplar toplamı olmayan Kabala'yı "Kâinatın görünür kargaşasını açıklamaya ve zıtlıklarını kolay anlaşılır bir kalıp haline getirmeğe uğraşan bir doktrin" diye tanımlamak mümkündür.

             İkinci Tapınak Dönemi'nin sonuna (I. yüzyıl) kadar uzanan Kabala, tam anlamıyla Yahudi gizeminin ortaya çıktığı tarih olan XIII. yüzyıldan başlayarak özel bir öğreti biçiminde gelişmiştir. (12) Bazı Dinler Tarihçilerine göre Kabala'nın kökenleri eski gelenekte (Talmud dönemi) aranmalıdır. Kabala'nın öğreti ve uygulamaları ancak bir kılavuzun denetim ve önderliğinde mümkündür. Kabala temelde her zaman sözlü geleneğe dayanmıştır. Allah'ın Musa ve Adem'e indirdiği yazılı olmayan vahyin gizli bilgisini taşıdığı iddiası bakımından da Kabala, geleneklerle özdeşleşmiştir. (13)

             Kabala XV. yüzyıl Avrupa’sında son derece yaygınlaşmıştır. Kabala'nın genel doktrinini, kâinatın bir bütün olduğu, belli bir nizama göre hareket ettiği, kâinatta görülen her şeyin Tanrı'nın bir parçası olduğu, insanın da, kâinatın ve dolayısıyla Tanrının bir parçası olmak açısından küçük kâinat sayılması gerektiği vb. özetlemek mümkündür.

Günümüzde Musevilik

             Tüm dünyada sayıları 22.000.000 olmasına rağmen Yahudiler; bir çok ülkede oluşturdukları güçlü lobileri ile dünya ülkelerinin yönetimlerinde ve dünya ekonomisinde büyük söz sahibidirler.

             1948’ e kadar dünyada dağınık olarak yaşayan Yahudiler Filistin’de İsrail Devleti’nin kurulmasıyla kendilerine ait bir devlete aynı zamanda bir toplanma merkezine sahip olmuşlardır. 1933 – 1945 yıllarında Alman Nazileri tarafından soykırıma uğrayan Museviler, bugün Filistinlilere karşı soykırım uygulamakla suçlanmaktadırlar. İsrail Devleti’nin Arap ülkeleriyle girdiği savaşlardan doğan sıkıntılar ve günümüzde Filistinlilerin bağımsızlık hareketleri Yahudilerin çözülemeyen sorunlarının başında gelmektedir.

             Musevilerin en yoğun yaşadığı ülke İsrail’dir ( Ülke nüfusunun %84’ü ). İsrail’i ikinci sırada A.B.D izlemektedir ( %3,4). Yahudiler bu iki ülkenin dışında Etiyopya, Almanya, Avustralya, Kanada, Brezilya, Meksika başta olmak üzere içlerinde Türkiye’nin de bulunduğu dünya nın bir çok ülkesine dağılmış vaziyette yaşamakt

MUSEVİLİK (1.BÖLÜM)

MUSEVİLİK

             Musevîlik, kurucusu Musa'ya izafetle bu adı almıştır. Yahudi, İbrani, ve İsrail terimleriyle de Musevîlik kastedilir. Musevîliğin tek tanrıcılığın saf bir şekli olduğu söylenmekle beraber O, yalnız başına ne bir mezhep ne bir ırk, ne de modern bir millettir. Yahudiler dünyanın en eski tarihî, dinî cemaatini meydana getirmişlerdir. Dinler Tarihi'nde özel bir yeri bulunan Yahudilik, kutsal kitaplarında Ahd'e geniş yer ayırmasından dolayı bir Ahid dini olarak da telâkki edilmektedir. 

             Babil Sürgünü'nden sonra millî din haline getirilen Yahudilik, bir ırka tahsis edilmek suretiyle ilâhî dinlerden ayrı bir konumda ele alınmıştır. O'nu millî dinlerden ayıran bir başka özellik de, tek tanrı, vahiy, kutsal kitap ve peygamberlere inanç sistemi içinde değişik konumlarda da olsa yer almış bulunmasıdır. Gerçekte Dinler Tarihçileri Yahudiliğin bir millet, bir ırk veya bir din olup olmadığı konusunda görüş birliğine varmış değillerdir.Tevrat'a dayanarak kendilerini dünya milletleri arasından seçilmiş kavim olarak gören Yahudiler, Allah'ın Sina'da bu kavmi muhatap aldığını, Tevrat'ı Musa'nın şahsında onlara gönderdiğini iddia ederler. 

             Tahrip edilmeden önce Ahid Sandığı'nın da içinde bulunduğu Kudüs'teki Mabed, Yahudiliğin odak noktasını teşkil etmektedir. Yahudiliğin sembolleri arasında en önemli yeri Yedi Kollu Şamdan ile Altı Köşeli Yıldız işgal eder. 

             Sami olmayan dinlerden farklı olarak Musevîlik, vahiyle gelmiş bir dindir. Musevîlik, yalnız kendi ailesinin dinleri olan Hristiyanlık ve Müslümanlık'tan değil, vahye dayanmayan doğu dinlerinden, yani Ari ve Moğol dinlerinden daha eskidir. Takriben İsa'dan sekiz asır önce kurulmuştur.(1) Yahudiler daha çok, bugünkü İsrail'den ayrı olarak Avrupa ve Amerika'ya dağılmışlardır. (2) Çok eskiden beri Filistin'de yaşamış olan Yahudiler, Babil, Asur, Fenike ve Araplar gibi Sami ırktan gelirler. Yahudiler göçebe iken "Habiri" diye anılırlardı. İsrâiloğulları en parlak devirlerini Kralları Süleyman zamanında yaşamışlardır.

İnanç ve İbadet Sistemi

             Yahudilik'te en önemli iman esasını, Allah'ın varlığına ve birliğine olan inanç teşkil eder.(3) O'nun birliği, yaratılmamışlığı, evvelinin ve sonunun bulunmayışı, her şeyi bilişi, bütün varlıkların Yaratan'ı oluşu vb.gibi Allah inancı vardır. 

             Daha çok günlük hayat ve ibadetlerde belirginleşen Yahudi inancını detaylı olarak Tanah'da bulmak mümkün değildir. Onlar için önemli olan Tevrat'ta bildirilen şeriatın yaşamasıdır. İnançlarına göre Tanrı'nın en sevgili milleti Yahudilerdir. Bunun en büyük delili, Tanrı'nın İsrâiloğulları ile Musa'nın şahsında Sina'daki ahitleşmesidir. İnançlarına göre Tanrı, insanlığı aydınlatmak ve mutlu kılmak için İsrailoğulları'nı seçmiş, "nebi"lerini görevlendirmiştir. Bu konuda Musa'nın önemli bir yeri vardır. Çünkü Tevrat O'na verilmiştir. Tanrı, evreni devamlı olarak idare etmektedir. O'nun gücünün yetmeyeceği hiçbir iş yoktur. Mesih'le kurulacak Tanrı'nın evrensel devletinde bütün haksızlıklar ve zulümler ortadan kalkacaktır. Bu inanç Yahudilerin ümit kaynağı olmuştur. 

             Yahudilik'te ahiret inancı tarihi bir gelişme izlemiştir. Tevrat'ın bazı hükümlerinde ahiret inancına dair işaretler bulunmaktadır. (4) Bazı Dinler Tarihçilerine göre, yeniden dirilme ile ilgili metinler günümüze kadar ulaşmadığı için Yahudiler bu tür inançları İran'dan almışlardır. 

             Eski Yahudilik'te iyi, kötü, ölen bütün insanlar "Şoel" adı verilen bir yere gidecekler, orada kederli bir şekilde varlıklarını sürdürecekler, ruhları da mezarda kalacaktır. Yahudilik'te ahiret inancı konusunda, daha sonraki dönemlerde birtakım gelişmeler olmuş, yeniden dirilme, ebedî hayat, yargılanma, cennet, cehennem vb. inançlar ortaya çıkmıştır.(5) Yahudilik'teki cennet, cehennem, hüküm günü vb. ilgili emirleri Talmud açıklamıştır. Yahudilerin, Müslümanlık ve Hristiyanlık'ta olduğu gibi belli başlı iman esaslarına kavuşmaları filozof Rabbi Moşe ben Maymon (Maymonides (1135-1204)'le mümkün olabilmiştir. O'nun meydana getirdiği günümüze ulaşan inanç sistemi şudur; 

             1-Allah var olan her şeyi yaratmıştır.

             2-Allah birdir.

             3- Allah'ın bedeni yoktur, tasvir edilemez.

             4- Allah'ın başlangıcı ve sonu yoktur

             5- Yalnız Allah'a dua etmeliyiz.

             6- Peygamberlerin bütün sözleri doğrudur.

             7- Musa, bütün peygamberlerin en büyüğüdür.

             8- Elimizdeki Tora, Allah tarafından Musa'ya verilen ve günümüze kadar 

değiştirilmeden gelen kitabın aynıdır.

             9- Dinimiz ilâhî bir dindir.

             10- Allah, insanların bütün hareket ve düşüncelerini bilir.

             11- Allah, emirlerine uyanları mükâfatlandırır, uymayanları cezalandırır

.              12- Allah Mesih'i gönderecektir. 

             13- Ruhum ölümsüzdür. Allah dilediğinde ölüleri diriltecektir. 

             Yahudiler ibadetlerini "sinagog"larda (Bet ha Kneset) yaparlar (6) Sinagoglarda rulo halinde el yazması Tevrat tomarlarının saklandığı, Aron ha-Kodes denilen, Kudüs'e yönelik kutsal bir bölme vardır. Sinagoglarda Yedi Kollu Şamdan (Menora) da bulunur. Bundan ayrı olarak Kral Davud'un mührü kabul edilen iki üçgenden meydana gelmiş Magen David denilen altı köşeli bir yıldız da vardır.

             Yahudiler sinagoglarda Tevrat'tan bazı parçaları sesli bir şeklide okurlar. Tevrat rulolarının bohçalardan çıkarılarak haham tarafından okunması, ibadetin en önemli anıdır. Yahudiler sinagog dışında evlerde de ibadet ederler. Nitekim evlerde giriş kapısının arkasında "Mezuza" denilen, rulo haline getirilmiş Tevrat cümlelerinin yazılı olduğu mahfazalar asılıdır. Eve giriş çıkışta Yahudiler bu mahfazaya dokunarak parmaklarını öperler. İbadet, Kudüs'e yönelerek yapılır. Başa takke, sırta cüppe alınır. Kadınlar ibadete katılamaz, ancak başları örtülü olarak ibadeti seyredebilirler. 

             Yahudi dininin esasını ilâhiler teşkil eder. İbadet esnasında okudukları bazı klişeleşmiş dua ve ilâhiler vardır. (7) Dua, dindar Yahudinin hayatında önemli bir yer işgal eder. Yahudilikte ibadet günlük ve haftalık olmak üzere ikiye ayrılır. Günlük ibadet sabah, öğle ve akşam yapılır. Haftalık ibadet ise Cumartesi (Sabbat, yevmu's-sebt) günü havra (sinagog)'da icra edilir. 

             Yahudiler sabah ayininde bir dua atkısı (Tallit) alırlar. Sabah ayininde, sol pazu ile alna birer dua kayışı bağlanır. Dualar ayakta, oturarak vücudu sallayarak ve secdeye kapanmak suretiyle okunur. Geleneklerine bağlı Yahudiler bu esnada özel bir elbisede giyerler. Toplu dualar 13 yaşına girmiş en az 10 kişinin iştirakiyle yapılır. 

             Cumartesi ibadeti, cuma akşamı güneşin batmasıyla başlar, cumartesi akşamı sona erer. Bu ibadet sinagogta yapılır. Bu maksatla cumartesi günü ateş yakmak, çalışmak, taşıt kullanmak vb. yasaktır. (8) 

             Musevîlik'te Yahve ve Elohim adında iki Tanrı'nın varlığından söz edilmekle beraber ağırlık Yahve'dedir (9) Bu bakımdan menşeinde İsrail Dini, tek Allah'a inanmaya değil, tek Allah'a ibadet etmeye dayanıyordu. Yehova Musevîlerinin millî ve hâkim bir Tanrısı'dır. İnsan da O'nun kulu durumundadır. İnançlarına göre Yehova sadece İsrâiloğulların'a şefaat eden, kıskanç bir Tanrı'dır. İsrâiloğulları yabancı bir ülkede de O'nun tarafından korunacaktır. O, İbrahim, İshak ve Yakub'un Tanrısı'dır.

Yahudi Mezhepleri

             Öncelikle Yahudi mezheplerini üç ana-grupta incelemek mümkündür:

             1- Makkabiler devrinde (M.Ö. II. yüzyıl) mevcut olan Hıristiyanlık öncesi mezhepler,
             2- İslâm'dan sonraki Yahudi Mezhepleri,
             3- Günümüz Yahudi mezhepleri.

             Hıristiyanlık öncesi dönemde başlıca üç mezhep vardır :

             1-Ferisiler,
             2-Sadukiler,
             3- Esseniler.

             İslâm'dan sonraki Yahudi mezhepleri de üçtür: 1- İshakiyye, 2- Yudganiyye, 3- Karaim.

             Bu bölümde diğer mezheplerden çok, günümüz Yahudi mezhepleri hakkında kısa bilgiler verilecektir. Halen yaşamakta olan Yahudi mezhepleri şunlardır:

             1- Muhafazakâr Yahudiler,
             2- Ortadoks Yahudiler,
             3- Reformist Yahudiler.
             4-Yeniden Yapılanmacılar

Günümüz Mezhepleri

Muhafazakar Yahudilik

             XIX. yüzyılın ortalarında, Alman Yahudileri arasında ortaya çıkan muhafazakâr Yahudiliğin temsilcileri Isaac Bermays (1791-1849) ile Zacharia Franklen (1801-1871)'dir. Sonraki dönemlerde Amerika'da da sempatizan bulmuş olan bu mezhep geleneklerine bağlı lâikleşmeye karşıdır

Ortodoks Musevilik

             Kudüs'teki Mabed'in yıkılışından günümüze kadar gelen resmî Yahudi inanç ve geleneklerini temsil eden Ortodoks Yahudilik, halen mensubu en fazla olan mezheptir. Bugün İsrail Cumhuriyeti'nde de bu mezhep taraftarları hâkimdir. Musa Kanunları'na sıkı birşekilde bağlı olan Ortodoks Yahudiler sebt (cumartesi) günü hiçbir iş yapmamakla da diğer mezheplerden ayrılırlar.